Geçmişten günümüze birbirinden farklı bahislerde yapılmış ve hala yapılan sayısız deneyin, hangi çerçeveler içinde etik sayılıp sayılmayacağı tartışılıyor. Bu tartışmaların sebeplerine baktığımızda deneylerdeki hayvanlara ve insanlara etik dışı biçimde davranılıp davranılmadığı konusu dikkat çekiyor.
Oldukça hassas olan bu bahislerin göz gerisi edildiği çok sayıda deney görmüştük. Lakin 1924 yılında Carney Landis tarafından yapılan, içeriğimizin odağındaki deney, bunlara büsbütün farklı bir boyut kazandırıyor.
Kısaca neydi bu deney?
1897 doğumlu Psikolog Carney Landis, ‘Evrensel Yüz İfadeleri’ deneyinde her bir hissin ortaya çıkardığı belirli bir reaksiyon, yani yüz ifadesi olup olmadığını öğrenmek istiyordu.
Eğer tüm denekler memnun olduklarında birebir ortak yüz ifadesine sahip olsaydı, bu deney muvaffakiyete ulaşacaktı. Birebiri korku, şaşkınlık üzere farklı durumlar için de geçerli.
Deneyi yaptığı sırada Minnesota Üniversitesinde yüksek lisans yapan Landis, 25 kişiyi deneye dahil etti
Bunların 12’si erkek, 12’si bayan ve kalan 1 tanesi ise Minnesota üniversitesi psikoloji kısmının nezareti altında olan 13 yaşındaki bir çocuktu.
Kaotik bir hâl alacak olan deneyin birinci etabında iştirakçilerin yüzlerine çizgiler çizildi
Yüz tabirlerini oluşturan muhakkak kasların üstüne denk gelen bu çizgiler, verilecek reaksiyonların daha kolay izlenmesini sağlayacaktı.
Ve deneyin birinci basamağı başladı
Bu basamakta iştirakçiler, istenen duyguyu ortaya koyacak aksiyonlar gerçekleştirdi. Amonyak koklamak buna bir örnek. Bunun dışında palavra söylemek üzere basit şeyler de var. Bunun üzere uyaranlar deneyin birinci evresinde kullanıldı.
Bu hareketler gerçekleştirilirken de iştirakçilerin fotoğrafları çekildi ve reaksiyonları kayıt altına alınmış oldu.
Deney burada bitti demek isterdik, ama sonuçlar Landis’i tatmin etmedi
Bu yüzden de deneyin ikinci kademesine geçildi. Burada deneklere, pornografik imgeler gösterildi. Burada tat kaçıran kısım ise daha evvel iştirakçilerin haberdar edilmemiş olması.
Bu da yetmeyince derilerinde sorunlar olan şahısların fotoğrafları iştirakçilere gösterildi. Rastgele bir sansür bulundurmayan ve büyük çoğunluğu rahatsız edecek olan bu imgeler, işleri daha da kızıştırdı.
Zaten nereye düştüğünü anlamayan iştirakçiler, Landis tıpkı odada silah patlatınca başka bir şoka uğradı:
Landis bu yaptığıyla da insanların, şoka uğradıklarında ortak bir yüz sözüne sahip olup olmadıklarını görmeyi hedefledi.
Arka geriye gelen bu olayların iştirakçiler üzerinde bıraktığı tesir, bu noktaya kadar çoktan kalıcı olmuştur bile. 20’nci yüzyılda psikolog olmanın büyük özgürlük getirdiği açık. Ancak denek olmak muhtemelen bu zamanlarda istenecek son şey.
Bitti mi dersiniz? Maalesef hayır
Bir öbür evrede Landis, iştirakçilerin gözlerini bağlıyor ve ellerini bir kovaya daldırmalarını istiyor. Bu kovanın içinde ise bir sürü canlı kurbağa bulunuyor.
Amaç ise kutunun içine saklanan şeyi bulmak. Bu ortada elbette iğrenme durumunun oluşturduğu reaksiyon gözlemleniyor.
Dur artık…
Kovanın içinde -kurbağalar dışında- kablolar bulan iştirakçiler, bu kablolardan çok da şiddetli olmasa da kayda kıymet ölçüde acı veren bir elektrik akımıyla karşı karşıya kaldı.
Geldik en karanlık bölüme
Sonuçlardan hâlâ şad olmayan Landis, iştirakçilerin bir eline bıçak, öteki eline ise canlı bir fare verdi ve farenin başını kesmelerini istedi.
Bu noktada elbette sorgulamalar daha da alevlendi. Zati bu noktaya kadar iştirakçilerden sayısız küfür ve farklı reaksiyon alan Landis, bunu yapmayacaklarını anladığında ellerinden bıçağı ve fareyi alıp kendisi yaptı.
Katılımcıların 3’te 2’si bu buyruğu yerine getirmişti. Kalanı ise Landis’in bunu yapmasını izlemek zorunda kaldı.
Katılımcılarda mental sıhhat bırakmayan bu deneyin akabinde hangi sonuçlara vardı dersiniz?
Belli hislerin ortaya çıkardığı sabit ve ortak yüz sözlerinin olmadığı gerçeğine keşke bu formda ulaşılmasaydı diyoruz. Tersten bakıldığında da belirli yüz tabirlerinin direkt hisleri temsil etmeyeceğinin de altı, bu deneyle birlikte çizildi.
Kurbağalara ilgili olan birisi, onlara temas etmeyi sevebilir. Tıpkı formda pornografik imajlar (aniden gösterilmeleri insanları şaşırtsa da) herkesi rahatsız edecek diye bir kural yok.
Yani iştirakçilerin çektiği onca eziyet, yalnızca ‘böyle değilmiş’ diyebilmek içindi
Ve hâlihazırda belli ruhsal sorunlarla karşı karşıya olan 13 yaşındaki çocuk da bu basamaklardan geçti.
Sonuç olarak hem kullanıcıların zihin sıhhati hiçe sayıldı hem de etik dışı formda hayvanlara muamele edilmiş oldu. Daha sonradan rastgele bir kemirgen içermeyen farklı ve değerli çalışmalarda ismi geçse de Landis, bu fecî deneyiyle hatırlanıyor.
Deneyin dolaylı yoldan kanıtladığı değerli bir nokta var
Katılımcıların 3’te 2’sinin, verilen buyruk üzerine fareyi öldürdüğünü söylemiştik. Bu sonuç, otoriteden gelen buyruklarla yolda yanımızdan geçen sıradan insanların bile katile dönüşebileceğini gösteren Milgram deneyiyle epeyce misal.
Kaynaklar: Maureen Quartuccio, Bizzarro Bazar, Caitlin Rose, KRISFFER LUMOGDANG SOLOMON
